Dorota Nieznalska - „Kult pamięci! Tannenberg-Denkmal"

wernisaż: 27 lutego (czwartek), godz. 18.00

27 lutego – 20 marca, sala główna

 

Organizator:

Projekt zrealizowany w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Współpraca: Dariusz Sitek

Partner technologiczny:

 

W swoim najnowszym projekcie Dorota Nieznalska odnosi się do zagadnienia pamięci na przykładzie nieistniejącego, lecz wciąż wzbudzającego wiele emocji pomnika z okolic Olsztynka. Nie bez powodu praca realizowana jest w bieżącym roku, 100 lat od wybuchu I wojny światowej. Projekt jest związany z lokalnym kontekstem, prezentowany w stolicy województwa warmińsko-mazurskiego. W czasie I wojny światowej, w sierpniu 1914 r., w okolicach Olsztynka rozegrała się bitwa między armią Imperium Rosyjskiego pod dowództwem gen. Aleksandra Samsonowa a Cesarstwem Niemieckim pod wodzą gen. Paula von Hindenburga i gen. Ericha Ludendorffa zakończona wielkim zwycięstwem Niemiec. W historiografii niemieckiej nazwana została drugą bitwą pod Tannenbergiem (pierwsza była bitwa z 1410 r., w polskiej historiografii – bitwa pod Grunwaldem).

Według politycznego założenia - wzniesiony w latach 1924-1927 Tannenberg-Denkmal miał być miejscem oddania czci poległym w zwycięskiej bitwie, monumentem o narodowym charakterze, którego rolą było również rozbudzenie patriotycznego ducha w niemieckim narodzie. Forma architektoniczna budowli przypominać miała w założeniu twórców słynny krąg bloków kamiennych ze Stonehenge. Autorami projektu byli berlińscy architekci Walter i Johannes Krügerowie. Do budowy użyto czerwonej cegły – materiał ten wywoływać miał skojarzenia z zamkami krzyżackimi. Każda z wież miała swój temat przewodni – np. wieża sztandarowa, żołnierska i generalska. Zniszczenia pierwszej wojny światowej upamiętniały wykute w granicie herby czternastu miast wschodniopruskich, które najbardziej ucierpiały w jej wyniku. Między monumentem a pobliskim Olsztynkiem powstał park o powierzchni 7,5 ha. Serce monumentu stanowił symboliczny grób poległych żołnierzy z ogromnym krzyżem w centrum. Po śmierci Paula von Hindenburga – zwycięzcy bitwy pod Tannenbergiem i prezydenta Rzeszy – zbudowano specjalnie kryptę na sarkofagi Hindenburga i jego żony. Pogrzeb Hindenburga odbył się 7 sierpnia 1934 roku w obecności Adolfa Hitlera. W styczniu 1945 szczątki Hindenburga wywieziono do Królewca, a wycofujące się wojska niemieckie wysadziły monument w powietrze.

Po wojnie, w 1949 roku, rozpoczęto rozbiórkę pozostałości pomnika. Porozbiórkowe płyty granitowe trafiły do Warszawy, gdzie użyto ich m.in. do budowy schodów gmachu KC PZPR oraz cokołu znajdującego się naprzeciwko pomnika Partyzanta. Część płyt wykorzystano do budowy wzniesionego według proj. Ksawerego Dunikowskiego, w 1954 r., Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej w Olsztynie.

Zdjęcia: Klaus Otto Skibowski, Bildarchiv Ostpreußen, www.bildarchiv-ostpreussen.de

Multimedialny projekt stanowi próbę zmierzenia się z problemem pamięci o pomniku Tannenberg-Denkmal, jego historii, upadku, a w szerszej perspektywie pamięci o wspólnym dziedzictwie kulturowym Prus Wschodnich. Wystawa obejmuje materiał archiwalny, druki, fotografie prywatne, projekcje wideo. W ramach projektu powstała również strona internetowa poświęcona nieistniejącemu już pomnikowi: www.tannenberg-denkmal.com, opisana za pomocą haseł: historia, pamięć, zapomnienie. Historia ujawnia pretekst powstania monumentu (1924-1927), dzieje, znaczenie i rangę narodową w latach jego świetności. Pamięć w tym wypadku nie stanowi zapisu przeżytej pamięci, lecz jest próbą uporządkowanego składania pamięci utraconej. To pamięć zebrana w formie archiwum. Zapomnienie jest równoznaczne z wymazaniem pamięci o monumencie. Czy obecnie o Tannenberg-Denkmal należy mówić? Jeśli tak, to w jaki sposób należy o nim mówić? Projekt nie udziela jednoznacznych odpowiedzi, ma raczej sprowokować dyskusję. Artystka nie opowiada się po żadnej ze stron, jedynie bada temat. Zwraca też uwagę, na to co najistotniejsze – „definiowanie wspólnej pamięci, tożsamości oraz uczestnictwo w dziedziczeniu europejskiej kultury to mozolny i długotrwały proces, podlegający społecznej renegocjacji".
 

O pamięci, zapomnieniu
W problematykę fenomenologii pamięci wpisane są nieodłącznie zjawiska zapomnienia i wybaczenia. Sytuują się one na dwóch przeciwległych biegunach znaczenia, opisując i wyznaczając w pewnym sensie horyzont pamięci. Zapomnienie to przede wszystkim problem pamięci i wierności względem przeszłości; z kolei wybaczenie dotyczy winy oraz pogodzenia się z przeszłością. Według Paula Ricoeura problematyka zapomnienia jest bardziej ekspansywna, skoro zaspokojenie pamięci, na którym polega wybaczenie stanowi bodaj ostatnie stadium w procesie zapomnienia, zwieńczonego przez ową ars oblivionis (sztuką zapomnienia), którą Harald Weinrich umieścił obok ars memoriae (sztuką pamięci), badanej przez Frances Yates.

Transdyscyplinarny projekt pt. „Kult pamięci! Tannenberg-Denkmal" dedykowany jest pamięci nie istniejącego już pomnika. Fakt jego istnienia w latach 1927-1945, na terenie Prus Wschodnich, jako historycznej spuścizny niemieckiego dziedzictwa kulturowego, od wielu lat niewątpliwie ogniskuje szereg trudnych tematów związanych m.in. z procesem budowania zbiorowej tożsamości, świadomym współdziedziczeniem historii, miejsc pamięci, również problemem pamięci/zapomnienia, zniweczenia, zatarcia śladów.

Czy monumentalna bryła budynku istniejąca jako „obcy" świadek pamięci, nośnik „nie naszej" historii stanowi/ła tylko przejściowy, niechciany niemiecki depozyt? Czy próba wskrzeszenia pamięci o pomniku nie podważy tożsamości grupy, która jak pisała Barbara Skarga: „koncentruje się na tym, co własne, co rzeczywiście moje, gdyż to, co nie własne, obce, nie moje rozbija tożsamość, powoduje upadanie". Definiowanie wspólnej pamięci, tożsamości oraz uczestnictwo w dziedziczeniu europejskiej kultury to mozolny i długotrwały proces podlegający społecznej renegocjacji. / Dorota Nieznalska /

Dorota Nieznalska - absolwentka Wydziału Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Brała udział w ponad stu wystawach zbiorowych i indywidualnych w kraju i za granicą. Jej prace znajdują się w kolekcjach publicznych i prywatnych w kraju i za granicą. W 2013 r. uzyskała stopień doktora na Wydziale Rzeźby, Kierunek Intermedia w Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku. Pracuje jako asystentka w pracowni Transdyscyplinarnej Wydziału Rzeźby/Intermediów w gdańskiej ASP.

1998 – 2002 współpraca z Galerią Wyspa i Fundacją Wyspa Progress.
1999 nagroda za wyróżnioną pracę dyplomową - stypendium pobytowe The Germinations XI, Hull w Anglii,
2000 Nagroda Prezydenta Miasta Gdańska dla Młodych Twórców i Naukowców
2005-2006 Stypendium pobytowe Kunstforum Ostdeutsche Galerie Regensburg, Niemcy
2009 Stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego; Stypendium Marszałka Województwa Pomorskiego
2010 Stypendium pobytowe Polish Kultursommer Scholarship 2010, Kiel, Niemcy; 
I nagroda Gdańskiego Biennale Sztuki, pt.: Tożsamość Miejsca, zorganizowanego w Gdańskiej Galerii Miejskiej 2
2011-2012 Stypendium pobytowe HIAP- Paths Crossing, Helsinki, Finlandia
2011 Stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego za wybitne osiągnięcia artystyczne
2014 Stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.